Kabir Helminski
Na początek ujmijmy to pytanie inaczej: czy moralność odpowiednia dla współczesnego świata może pochodzić z zasad wyrażonych w Koranie? Czy może raczej zasady zawarte w Koranie są sprzeczne ze współczesnymi cywilizowanymi wartościami?
Ważne jest, aby dokonać rozróżnienia między oryginalnym Objawieniem tzn. Koranem a prawem „szaria”, które obejmuje różne interpretacje i zastosowania owego Objawienia w odniesieniu do praktyki religijnej, moralności osobistej i prawa społecznego. Dla ogółu zachodnich społeczeństw, które obserwują islam przez pryzmat środków masowego przekazu, szaria oznacza stosowanie opresyjnej i sztywnej moralności, wymuszonej surowymi karami. Koran nie popiera religijnej tyranii, co więcej — w walce o prawdziwe serce islamu, muzułmanie są zmuszeni do konfrontacji z niesprawiedliwością i uciskiem, które utrwalane są przez autorytarne i surowe interpretacje Objawienia.
W czasach Proroka Muhammada, mieszkańcy Półwyspu Arabskiego nie posiadali spójnej tradycji duchowej i ledwo byli świadomi istnienia innych wielkich tradycji religijnych. Dla przykładu, przed islamem zemsta plemienna była powszechnym prawem na Półwyspie Arabskim. Pierwsze prawne ekspresje islamu pojawiły się w czasie, gdy nie istniał tam system prawny ani penitencjarny. Niemniej, w ciągu 150 lat, islam rozwinął się w cywilizację rozciągającą się od Hiszpanii po Indie. Szczególnie za czasów pierwszego kalifa Abbasydów, al-Mansura, dostrzeżono potrzebę bardziej systematycznego podejścia do prawa. Począwszy od połowy lat siedemdziesiątych [rachuby muzułmańskiej], wielcy twórcy prawa islamskiego — Abu Hanifa, Malik bin Anas, Al-Szafii i Ibn Hanbal – rozpoczęli projekt systematyzacji prawa w oparciu o Koran i przykłady z życia Proroka Muhammada (sunna).
Koran jasno określa kary za przestępstwa zaledwie w kilku przypadkach. Kary te stanowią maksymalny wymiar, jaki może zostać nałożony, a znaczna swoboda w interpretacji pozostawia miejsce na łaskę, uwzględniając okoliczności łagodzące oraz wyjątkowość każdego przypadku. I tak na przykład, w okresie panowania kalifa Omara, w pierwszych latach islamu, postawiono przed sądem człowieka, który dopuścił się kradzieży żywności. Zapytany przez kalifa: „Dlaczego zamiast pracować i zarabiać na jedzenie, kradniesz?” człowiek ów odpowiedział: „Pracuję, ale wciąż nie mam dość pieniędzy, by nakarmić moją rodzinę”. Po zweryfikowaniu informacji kalif wysłał wiadomość do pracodawcy owego mężczyzny, informując go, że to on może zostać ukarany, jeśli jego pracownik ponownie zostanie przyłapany na kradzieży.
Islamskie prawo szaria ma trzy główne cele:
Pielęgnowanie ludzkiej uczciwości
Pierwszym celem prawa islamskiego jest pielęgnowanie zdrowej i moralnej istoty ludzkiej, która jest źródłem dobra zarówno dla siebie, jak i dla innych.
Ustanowienie sprawiedliwości
Po drugie, ustanowienie sprawiedliwości pomiędzy ludźmi, zarówno wewnątrz wspólnoty wierzących, jak i pomiędzy nimi a innymi społecznościami i grupami ludzkimi. „Zaprawdę, Bóg nakazuje sprawiedliwość” (An-Nahl 16:90), jak powiedział w Koranie; nakazuje ludziom, by stanowczo domagali się sprawiedliwości. (An-Nisaa 4: 135) Szaria stwierdza, że ludzie są równi i nikt nie ma prawa uważać się za ważniejszego od innych, ani z powodu rasy, ani bogactwa, ani też pochodzenia. Szaria ustanawia sprawiedliwość pomiędzy mężczyznami i kobietami i czyni ich równymi wobec ich obowiązków. „One mają prawa równe swoim obowiązkom, zgodnie z uznanym zwyczajem, choć mężczyźni mają nad nimi pewną przewagę.” (Al-Baqarah 2: 228).
Realizacja korzyści (Maslahah)
Po trzecie, celem szaria jest osiąganie realnych korzyści (maslahah). Muzułmańscy uczeni, od wieków, tradycyjnie zgadzali się, że zasady szaria dążą do zachowania i ochrony pięciu głównych celów (maqasid): religii, życia, intelektu, własności i potomstwa, uważanych przez islam za niezbywalne i niezbędne dla godnego ludzkiego życia. Prawo islamskie nigdy nie miało być stosowane w sztywny, automatyczny sposób. Podczas gdy zachodnie media często eksponują pewne skrajne przypadki zaistniałe w poszczególnych krajach islamskich, to jeśli uważnie spojrzeć na kształtowanie się islamskiej sprawiedliwości, dostrzec można historię subtelnego rozumowania ukierunkowanego na osiągnięcie miłosierdzia i sprawiedliwości. (więcej: http://www.islamicity.org/8569/objectives-of-sharia/)
Prawo islamskie jest bez wątpienia systemem mogącym w pełni przystosować się do każdych, również współczesnych okoliczności. Islamscy prawnicy, świadomi trwałych wartości islamu i korzystający z mocy swojego rozumu, mogą interpretować prawo islamskie w sposób uznany za zgodny z miłosierdziem, sprawiedliwy oraz co istotne, zawsze adekwatny do czasu i miejsca. Tak więc, muzułmanie żyjący w społeczeństwach pluralistycznych nie mają żadnych religijnych powodów, aby sprzeciwiać się prawom tychże społeczeństw, tak długo, jak długo prawa te pozostają sprawiedliwe. Co więcej, zachęca się ich do należytego przestrzegania owych społecznie ustanowionych norm.
Czy islam można pogodzić z demokracją?
Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki opiera się na uniwersalnych wartościach nauczanych przez większość religii, w tym chrześcijaństwo i islam. Amerykańska konstytucja jest tak samo islamska, jak chrześcijańska, a muzułmańscy Amerykanie są dumni z demokracji i konstytucji, która tę demokrację chroni.
Dzięki temu, że islam organizuje ludzkość w oparciu o osobistą godność i rządy prawa, bez przeszkód może współistnieć z demokracją. Zastanówmy się nad początkiem Deklaracji Niepodległości: „Uważamy następujące prawdy za oczywiste: że wszyscy ludzie są stworzeni równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi niezbywalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi prawo do życia, wolność i dążenie do szczęścia.” Nie ma potrzeby cytować tutaj Koranu; każdy muzułmanin bez wahania przyzna, że te same zasady przenikają całe Objawienie. Warto wspomnieć, że pierwsi czterej następcy Proroka byli wybierani przez społeczność na drodze debaty, która mieści się w ramach demokracji przedstawicielskiej. Było to możliwe, gdyż zasadą ładu politycznego wyrażoną w Koranie jest zasada konsultacji („szura”), która utrzymuje, że społeczności będą „rządzić się w oparciu o wspólną naradę”. [Koran 42:38].
Dlaczego więc demokracja jest tak rzadka na Bliskim Wschodzie?
Musimy mieć świadomość, że współczesne rządy na całym świecie chcąc pozostać u władzy i mieć absolutną kontrolę nad wszelkimi zasobami swoich krajów, porzucają zasady demokracji i odpowiedzialności przed prawem, kierują się wyłącznie polityką, a nie religią. Wszelkie religijne roszczenia „islamskich” rządów mogą być zakwestionowane. W rzeczywistości reżimy te kierują się świeckimi, a nawet antyislamskimi ideologiami. Islam nie określa formy rządu, nakreśla za to jasne zasady sprawiedliwości i moralności, jak to opisaliśmy powyżej.
Czy muzułmanie mogą współpracować z innymi, aby osiągać wspólne cele?
Zgodnie z zasadami Koranu, muzułmanie są zachęcani do współpracy dla dobra wszystkich. Koran kładzie w szczególności nacisk na trzy główne cechy: pokój, współczucie i miłosierdzie. Standardowe muzułmańskie pozdrowienie w islamie brzmi „As-Salam alaikum” (Pokój niech będzie z tobą). Według Muhammada Asada, konwertyty z judaizmu na islam i jednego z największych muzułmańskich intelektualistów XX wieku: „Pokój”, o którym mowa w powyższym wyrażeniu ma konotację duchową, obejmującą koncepcje etycznego ugruntowania, bezpieczeństwa od wszystkiego, co złe, a co za tym idzie wolności od wszelkiego moralnego zawirowania, konfliktu i niepokoju”.
W Koranie powiedziane jest, że Bóg sam nakazał sobie miłosierdzie: „Wasz Pan przepisał samemu sobie miłosierdzie. Tak, aby ten spośród was, kto popełni zło przez nieświadomość, a następnie nawróci się i czyni dobro… zaprawdę, On jest przebaczający, litościwy”. (Koran 6:54)
Muzułmanie przestrzegający zalecanych modlitw, powtarzają zdanie „miłosierny, litościwy” co najmniej siedemnaście razy dziennie. Jeśli „współczucie i miłosierdzie” nie przekładają się na realną miłość, to czyż nie są jedynie pustymi abstrakcjami bez znaczenia i zastosowania? Amerykański muzułmański uczony Abdul Aziz Sachedina wyraża to tak: „Muzułmanie wierzą, że żyją pod jurysdykcją i opieką Boga, Boga Abrahama, Mojżesza, Jezusa i Mahometa, oraz że Bóg ten jest godnym zaufania, miłosiernym, współczującym i kochającym Bogiem, który troszczy się o wszystkich ludzi bardziej niż ich własne matki. Islam nigdy nie zachęcał do przekształcenia Boga w polityczną deklarację, ponieważ ludzie nie mogą posiąść Boga. Mogą za to odnosić się do Boga, naśladując Boże współczucie i przebaczenie ”.
Czy istnieje sprzeczność pomiędzy objawieniem a rozumem? Czy islam zachęca lub zniechęca do używania rozumu?
Wiara i rozum nie muszą być ze sobą w konflikcie. Co ciekawe, w Koranie nie ma niczego, co by w istocie przeczyło rozumowi lub nauce – jest on wolny od elementów naukowo ograniczonej świadomości Arabii siódmego wieku. W wypowiedziach samego Proroka możemy czasami znaleźć pozostałości konwencjonalnych wierzeń i nienaukowych opinii jego czasów, ale Muhammad sam doradzał swym wyznawcom, aby przede wszystkim podążali za jego duchowym przewodnictwem i pamiętali, że jego opinie w sprawach doczesnych nie są ostateczne. Koran nie proponuje żadnej teologii sprzecznej z rozumem. W religii islamu wiara nie jest pozycją irracjonalną; wiara jest raczej przekonaniem, że żyjemy w duchowym wszechświecie charakteryzującym się celowością, znaczeniem i miłosierdziem. Ponadto islam naucza, że w każdej ludzkiej społeczności istnieli natchnieni przez Boga posłańcy i prorocy. Koran zapewnia, że osoba, która zastanawia się nad „znakami Boga”, zarówno w naturze, jak i we własnym wnętrzu [Koran 41:53], znajdzie wiarę zgodną z rozsądkiem. Wielokrotnie na kartach Koranu powtarzane jest wezwanie do angażowania się w „refleksję” (tafakkur), i do „wykorzystywania własnej inteligencji” (aqala). W sumie w prawie osiemdziesięciu miejscach Objawienie wspomina o znaczeniu rozumu i refleksji [2: 219; 3 191; 30,8; 45,5], przykładem tego niech będzie następujący fragment: „Powiedz: Czy jednakowy jest ślepy i widzący? Czyż wy się nie zastanawiacie?” [6:50].
Czy islam oferuje jedną stałą i niezmienną prawdę, czy może raczej jest elastyczny i otwarty na zmiany?
Ważne jest, aby odróżnić ponadczasowe zasady duchowe od niektórych wersetów Koranu, które mogą mieć szczególny kontekst historyczny. Koran zawiera realistyczny obraz ludzkiego życia, które pomaga ulepszyć.
Dla przykładu: niewolnictwo, które istniało w czasach Objawienia, nie było od razu zakazane. Najpierw zostały ustanowione prawa niewolników: muszą być nakarmieni, stosownie odziani, nie wolno ich przemęczać, ani traktować w sposób okrutny. Ponadto każdy bez wyjątku niewolnik musi mieć szansę wykupienia się z niewoli. Prorok i jego towarzysze dawali wiele z własnych środków na wykup niewolników. Poprzez swój własny przykład uruchomili proces łagodzenia zła i stopniowego demontowania instytucji niewolnictwa.
Inne pozornie surowe kary, o których mowa w Koranie, mogą być rozumiane jako kary o maksymalnym wymiarze, które z czasem zostały zinterpretowane w duchu Miłosierdzia przez najbardziej światłych islamskich sędziów. Widać jasno, że nie karanie jest najważniejszym celem islamskiego prawa, ale ustanowienie sprawiedliwego i uczciwego porządku społecznego, a ostatecznie wzrost ludzkiej godności.
Większość muzułmanów, nawet tych, którzy mogą nie być praktykujący, kochają swoją religię i chcą, aby była szanowana, a przynajmniej nie pogardzana ani też by nie wzbudzała strachu. Jeśli nie udało się nam odpowiedzieć na wszystkie pytania, które można by zadać, to mamy nadzieję, że zajęliśmy się przynajmniej tymi najpilniejszymi. Wrogość, przemoc i agresja w imię islamu nie mogą być usprawiedliwiane, a lekarstwo na wszystkie z nich można znaleźć w samym Koranie. Islam nie jest obcą religią, ale kontynuacją proroczej linii, która rozpoczęła się od Abrahama. Nie rości sobie prawa do monopolu na cnotę lub prawdę. Wynika to z Drogi poprzednich tradycji duchowych, które uznały Jednego Ducha działającego w naturze i życiu ludzkim. Drogi, która była i jest kontynuowana przez wszystkich proroków i posłańców wszystkich świętych tradycji i czasów. Większość muzułmanów na Zachodzie oraz na świecie, wyciąga ręce w geście przyjaźni – chcą być postrzegani jako sojusznicy w osiąganiu wspólnych dla całej ludzkości celów: sprawiedliwości społecznej, poszanowania środowiska, pokoju i godności ludzkiej.
Pokój. Salam.
(Autor jest mieszkającym w Stanach Zjednoczonych szejchem sufickim)
Przekład: RW
