Wprowadzenie do koncepcji „dar al-islam” i „dar al-kufr/harb”
Arek Miernik
Pochodzące etymologicznie od rdzenia dāl-łał-rā’ i związane z czasownikiem dāra („okrążać”, „otaczać”) słowo dār (l.mn. dijār i dūr) oznacza dosłownie miejsce zamieszkania otoczone murem, budynkami bądź namiotami. Znaczenia jakich nabrało to słowo w języku arabskim to: dom, miejsce zamieszkania, terytorium, obszar, kraj, itd. W Koranie słowo to występuje zarówno w tym fizycznym czy geograficznym znaczeniu (7:78; 7:91; 29:37; 59:9), jak i w kontekście teologicznym, głównie w odniesieniu do miejsca „ostatecznego pobytu” w życiu wiecznym – dār al-āchira, dār al-muttaqīn, dār al-muqāma, itd. (12:109; 14:28; 16:30; 35:35; 40:39; 41:28; 7:145). Nigdzie w Koranie nie znajdziemy jednak ani terminów dār al-islām, dār al-kufr, dār al-ḥarb, ani też nie znajdziemy w nim jasno wyartykułowanego binarnego podziału świata na „terytorium islamu” i „terytorium niewiary” czy „terytorium wojny”. Nie znajdziemy tych terminów ani tego podziału również w najwcześniejszym politycznym dokumencie islamu czyli w tzw. „konstytucji Medyny”, ani też w hadisach przekazanych od Proroka Muhammada, pokój z nim. Chociaż możemy znaleźć kilka wzmianek o „arḍ al-szirk” („ziemi politeizmu”) w wypowiedziach towarzyszy Proroka, one również nie artykułują binarnego podziału świata na dwa antagonistyczne obozy. Terminy te znajdziemy jednak w tytułach jakie al-Buchārī (zm. 870) nadał kilku rozdziałom swojego zbioru hadisów, co sugeruje, że chociaż podział ten nie występuje w samych hadisach, zaczął być stosowany w okresie kompilacji głównych kompendiów hadisów. Wśród pierwszych uczonych, którzy wprowadzili ów systematyczny podział świata na dwa obozy byli Abū Jūsuf (zm. 798) i Muḥammad al-Szajbānī (zm. 805), czyli najbardziej prominentni studenci Abū Ḥanīfy (zm. 767). O podziale tym wspominał też w swojej „Mułaṭṭa” Mālik ibn Anas (zm. 796), używając jednak innej terminologii: „arḍ al-muslimīn” (ziemia muzułmanów) i „arḍ al-’adułł” (ziemia wroga).
Innymi słowy, podział świata na dār al-islām i dār al-kufr/dār al-ḥarb nie jest koncepcją obecną w źródłach tekstowych islamu, wszedł do islamskiego dyskursu prawnego jako sposób widzenia świata przez wczesnych muzułmańskich jurystów, oparty w ówczesnych realiach geopolitycznych (znany muzułmańskim jurystom świat politycznie dzielił się zasadniczo na imperia, których linie demarkacyjne wyznaczały religie) i nie odstający znacząco od sposobu rozumienia świata przez ówczesne chrześcijaństwo.
Trzeba jednak podkreślić, że głównym powodem wprowadzenia tego binarnego podziału do muzułmańskiego dyskursu prawnego nie było, jak się często uważa, wyznaczenie stanu permanentnej wojny przeciwko niemuzułmanom, ale ustalenie granic jurysdykcji islamu. Lektura omawiających ten podział ksiąg prawnych znanych jako „sijār” (które można określić mianem wczesnego muzułmańskiego prawa międzynarodowego) jasno pokazuje, że większość uwagi poświęca się w nich takim pytaniom jak: czy muzułmanie w ogóle mogą osiedlać się na ziemiach niemuzułmańskich i jaka jest wtedy ich relacja z krajami islamu? W jakim stopniu podlegają wtedy niemuzułmańskim prawom a w jakim stopniu obowiązuje ich szariat? Jaki jest status przybywających na tereny dār al-islām niemuzułmanów? Czy kontrakty i umowy zawarte w dār al-kufr według tamtejszych praw obowiązują również w dār al-islām? – itd. Określenie relacji militarnych między dār al-islām i dār al-kufr jest jednak oczywiście drugim aspektem tego binarnego podziału (w ramach którego dār al-kufr zyskuje swój synonim „dār al-ḥarb”), ale i tutaj konieczne jest sprostowanie powszechnego przekonania, że chodzi tu o wypowiedzenie permanentnej wojny niemuzułmanom na gruncie teologicznym. Dyskurs „sijār” w większości szkół islamu utrzymywał, że określenie ziem niemuzułmańskich jako dār al-ḥarb jest konsekwencją stanu relacji między państwami/imperiami, których punktem wyjścia był ówcześnie konflikt (ḥālat al-’adā’ – stan wrogości) a nie pokój. Ówczesnym paradygmatem w relacjach międzynarodowych był stan permanentnego zagrożenia najazdem ze strony sąsiedniego królestwa/imperium. Innymi słowy, uznawanie ziem niemuzułmańskich za „terytorium wojny” wynikało z uznania ówczesnych realiów geopolitycznych, a nie z teologicznego imperatywu zwalczania niemuzułmanów ze względu na ich afiliację religijną. Klasyczny uczony hanaficki 'Alā al-Dīn Abū Bakr b. Mas’ūd al-Kāsānī (zm. 1191) wyjaśnił to w następujący sposób w swojej pracy „Badā’ī al-ṣanā’i fi tartīb al-szarā’ī”: „cel (maqṣid) nazwania danego terytorium dār al-islām lub dār al-kufr to nie przeciwstawianie islamu niewierze. Te zasady oparte są na [dystynkcji między] bezpieczeństwem a strachem (al-aḥkām mabnijja 'alā al-amān łal chałf)”.
Od momentu wykrystalizowania się tej koncepcji, podział na dār al-islām i dār al-kufr nie pozostawał statyczny ani jednorodny, ale właściwie przez większość swojej historii podlegał interpretacjom i adaptacjom, często w odpowiedzi na bieżące wydarzenia polityczne i nawet w tak zasadniczych kwestiach jak to jakie dokładnie kryteria czynią terytorium „islamskim”. Binarny podział był też w toku swojej historii niuansowany przez dodawanie kolejnych podkategorii. Wiele z najbardziej wpływowych definicji dār al-islām pokazuje jak nietrafione są twierdzenia o permanentnej wojnie z niewiernymi jako podstawie tej koncepcji, wskazują one bowiem, że za dār al-islām uznać można też tereny zamieszkałe w większości przez niemuzułmanów. Najbardziej prominentny teoretyk polityczny klasycznego islamu, Al-Māłardī (zm. 1058) podał następującą definicję: „Jeśli muzułmanin jest w stanie otwarcie praktykować swoją religię w kraju spośród krajów niewiary (balad min bilād al-kufr), kraj ten staje się dār al-islām przez sam fakt jego zamieszkania w nim”. Taką samą definicję przypisuje się Dża’farowi al-Sādiqowi, szóstemu Imamowi szyickiemu. Większość klasycznych hanafitów uważała, że dār al-islām to każdy teren, na którym zamieszkują muzułmanie, nawet jeśli nie są tam większością, ale sprawują władzę polityczną i wprowadzili przynajmniej kilka islamskich praw (według wielu hanafitów wystarczało tylko jedno oparte w islamie prawo). Ibn Tajmijja (zm. 1328) robił rozróżnienie między dār al-ḥarb a dār kufr ghejr ḥarb (terytorium niewiary ale nie wojny), a później wprowadził kategorię dār murakkab (terytorium mieszane). Szereg uczonych z różnych szkół używało terminu dār al-islām zamiennie z dār al-‘adl, wysuwając etyczną kategorię sprawiedliwości jako kluczowe kryterium „islamskości” danego terytorium, np. Al-Sarachsī (zm. 1090, hanafita), Ibn al-Humām (zm. 1456, hanafita), Al-Nałałī (zm. 1277, szafi’ita) czy Ibn Qudāma (zm. 1223/4, hanbalita).
Dość wcześnie wprowadzono kategorię dār al-‘ahd (zwaną też dār al-ṣulḥ lub dār al-mu’āhada) – terytorium traktatu pokojowego. Jako pierwsi wprowadzili ją szafi’ci ale szybko została przejęta przez inne szkoły.
Z obawy o bezpieczeństwo terytorium muzułmańskiego, wynikającej ze wspomnianego wcześniej paradygmatu ḥālat al-’adā’ (stan wrogości), klasyczni juryści traktowali stan traktatu jako coś tymczasowego, pozwalając na przedłużanie traktatu pokojowego dwukrotnie na okres dziesięciu lat, dodając jednak, że jeśli państwo/królestwo muzułmańskie dysponowało wystarczającą siłą militarną, powinno tą siłę prewencyjnie manifestować dokonując najazdu na sąsiednie wrogie terytorium przynajmniej raz do roku. Zgodnie z ówczesnym geopolitycznym paradygmatem, pokój między królestwami czy imperiami był stanem tymczasowym, a nie stałym gwarantem bezpieczeństwa. Różne były opinie co do tego, czy dār al-‘ahd był kategorią niezależną czy też podkategorią dār al-islām lub dār al-kufr.
W 20-tym wieku prominentni uczeni tacy jak Maḥmūd Szaltūt (Wielki Imam Al-‘Azharu), Muḥammad Abū Zahrā’ (wykładowca Al-‘Azharu), Łahba al-Zuhejlī i wielu innych, doszli do wniosku, że ponieważ cała koncepcja podziału na dār al-islām i dār al-kufr wynikała nie z tekstów źródłowych islamu, ale z nieistniejących już okoliczności historycznych, podział ten w swoim kontekście relacji militarnych stracił swoją użyteczność i jest już nieaktualny. Według nich nowe okoliczności geopolityczne cechują się paradygmatem pokoju a nie konfliktu między państwami, a kraje muzułmańskie muszą w pełni honorować zobowiązania wynikające z międzynarodowego porządku. Wprowadzono pojęcie dār łāḥida (jednego terytorium) i takie rozumienie, albo anulujące ten podział w całości, albo umieszczające kraje niemuzułmańskie w kategorii dār al-‘ahd (lub wręcz w dār al-islām), stało się dominującą opinią we współczesnym islamie (z którego wyłamuje się głównie część uczonych salafickich oraz pojedynczy uczeni tacy jak zabity w 2013 roku syryjski szejch Muḥammad Sa’īd Ramaḍān al-Būṭī). Natomiast w swoim kontekście wyznaczania granic jurysdykcji islamu, regulacje wynikające z klasycznego podziału na dār al-islām i dār al-kufr stały się podstawą współczesnego dyskursu „Fiqh al-aqallijjāt” („prawodawstwo mniejszości”) na temat obywatelstwa i statusu muzułmanów mieszkających w krajach niemuzułmańskich. Klasyczne debaty wokół konieczności stosowania się muzułmanów przebywających w dār al-kufr do lokalnych praw oraz koncepcja „amān” (gwarancja bezpieczeństwa jakiej władze terytorium niemuzułmańskiego udzielały wkraczającemu na owo terytorium muzułmaninowi, z której wynikały konkretne zobowiązania moralne i prawne uznawane za obowiązujące przez szariat) zostały przez współczesny muzułmański dyskurs rozszerzone i uznaje się, że muzułmanin podlega im automatycznie poprzez sam fakt nabycia obywatelstwa lub wizy w kraju niemuzułmańskim. Innymi słowy, chociaż muzułmanie w krajach niemuzułmańskich mają obowiązek stosowania się do zasad szariatu w swoim życiu indywidualnym i rodzinnym, w zakresie prawa publicznego zobowiązani są (przez szariat!) do przestrzegania praw kraju, w którym żyją.
Autor jest teologiem muzułmańskim, absolwentem islamskiej uczelni teologicznej Al-Mahdi Institute oraz jednym z imamów w Stowarzyszeniu Jedności Muzułmańskiej, związku wyznaniowym zrzeszającym polskich szyitów. Można go śledzić na Facebooku.
