Jezus i islam oraz Bóg i muzułmanie w świetle dokumentów Urzędu Nauczycielskiego Kościoła
Eugeniusz Sakowicz
Dokumentem, w którym Kościół Katolicki po raz pierwszy „oficjalnie” wypowiedział się o Jezusie Chrystusie i o islamie, jest deklaracja Nostra aetate Soboru Watykańskiego II, ogłoszona października 1965 r. Odnośny fragment deklaracji brzmi: „Kościół spogląda z szacunkiem (…) na muzułmanów oddających cześć jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu, miłosiernemu i wszechmocnemu, Stwórcy nieba i ziemi, Temu, który przemówił do ludzi. Jezusowi, którego nie uznają wprawdzie za Boga, oddają cześć, jako prorokowi i czczą Jego matkę Maryję, a nieraz pobożnie ją nawet wzywają. Ponadto oczekują dnia sądu, w którym Bóg będzie wymierzał sprawiedliwość wszystkim ludziom wskrzeszonym z martwych”.
Po raz drugi „oficjalnie” wypowiedział się Kościół o Jezusie w odniesieniu do muzułmanów dopiero po 15 latach. Jan Paweł II przemawiając do przywódców muzułmańskich Kenii, na spotkaniu w dniu 7 maja 1980 r. w Nairobi, wskazał na więzi istniejące między dwiema „sąsiednimi religiami”. Sąsiedzi są blisko siebie. „Sąsiednie religie” również mają wiele wspólnej przestrzeni i wiele wartości razem dzielonych. Papież powiedział, iż Kościół z wielką radością zwraca uwagę na cześć oddawaną przez muzułmanów Jezusowi i Jego Matce. Podkreślił Jan Paweł II, iż Kościół czyni usiłowania, by utrzymać dialog z islamem na podstawie więzi już istniejących. Postać Jezusa z całą pewnością może być tematem czy motywem dialogu specjalistów, o którym w różnych okolicznościach wypowiadał się Papież.
Kierując Orędzie do wszystkich ludów Azji (21 lutego 1981 r; rozgłośnia radia „Veritas” w Manilii na Filipinach) Jan Paweł II powiedział: Muzułmanie wielbią jednego Boga, wskazują na swoje związki z Abrahamem, oddają cześć Chrystusowi i szanują Maryję, otaczają szacunkiem moralne życie, modlitwę i post. Kościół katolicki uznaje prawdę i dobro zawarte w tych religiach (wcześniej Papież mówił o hinduizmie i buddyzmie – E.S), widzi w nich odbicie prawdy Chrystusa, którego uważa za „drogę, prawdę i życie” (J 14,6) . Pragnie też uczynić to, co tylko jest możliwe, aby rozwijać współpracę z innymi wierzącymi w celu obrony wszystkiego, co jest dobre w ich religiach i kulturach, podkreślając elementy wspólne z nimi i pomagając wszystkim ludziom żyć jak bracia i siostry (por. Nostra aetate, 1-3)”. W tym ostatnim fragmencie papieskiej wypowiedzi można dostrzec nawiązanie do prawdy o Jezusie, wspólnej dla chrześcijaństwa i islamu, choć różnie interpretowanej.
Kolejna wzmianka o Jezusie i islamie pojawiła się w wygłoszonej w Watykanie 5 czerwca 1985 r. katechezie papieskiej traktującej o wierze chrześcijańskiej i religiach niechrześcijańskich: „Wśród religii poza chrześcijańskich na szczególną uwagę zasługuje religia wyznawców Mahometa, ze względu na swój charakter monoteistyczny oraz związek z wiarą Abrahama, o którym mówi św. Paweł, że jest „ojcem naszej wiary chrześcijańskiej” (por. Rz 4,16). Mahometanie oddają „cześć jedynemu Bogu (…)”. Co więcej: wyznawcy Mahometa oddają również cześć Jezusowi, którego „nie uznają wprawdzie za Boga” , ale czczą jako proroka (…)”. W katechezie tej Jan Paweł II prawie literalnie powtórzył odnośny fragment z deklaracji Nostra aetate. W polskiej edycji tejże katechezy opublikowanej w „L’Osservatore Romano”, pojawił się termin „mahometanie”, mimo iż znawcy islamu, jak i sami polscy muzułmanie wcześniej krytycznie odnieśli się do tego terminu występującego w soborowych dokumentach ( w edycji angielskiej dokumentu jest termin – The Muslims). Również inny zwrot w polskiej wersji dokumentu budzi zastrzeżenie: „wyznawcy Mahometa”. W przekładzie angielskim jest zwrot: „the followers of Muhamed”. Trzeba przyznać, że niestety nie przełożono tej wyjątkowej katechezy traktującej o chrześcijańskim objawieniu i o innych religiach w duchu dialogu i szacunku dla wyznawców islamu. „Mahometanie” jest wręcz nazwą obraźliwą. Islam nie jest religią poddanych woli Mahometa, lecz poddanych woli Allaha. Wyznawcy Mahometa to nie to samo, co „zwolennicy” (followers) Mahometa”.
I wreszcie ostatnia wzmianka, którą udało mi się wyszukać w zbiorze dokumentów Francesco Gioia, traktująca o Jezusie i muzułmanach, która pojawiła się w kontekście przemówienia Jana Pawła II wygłoszonego w czasie spotkania z przywódcami różnych wspólnot religijnych zgromadzonych w Chartumie w Sudanie (10 lutego 1993 r). Jan Paweł II mówiąc o konieczności zgody między różnymi religiami i o współpracy tych religii dla wspólnego dobra świadczył: „Goszcząc w Sudanie, muszę raz jeszcze z naciskiem stwierdzić, że Kościół katolicki darzy wielkim szacunkiem wyznawców islamu. Sudańscy katolicy żywią uznanie dla swych rodaków za to, że wysoko cenią sobie zasady moralnego życia i oddają cześć jedynemu Bogu, wszechmogącemu i miłosiernemu, zwłaszcza poprzez modlitwę, jałmużnę i post. Przywiązuję duże znaczenie do faktu, że otaczacie szacunkiem postać Jezusa i Jego Matki Maryi (por. Nosra aetate nr 3) . Uznając, że istnieją bardzo mocne podstawy dla lepszego wzajemnego porozumienia, pragną współpracować z wami, aby przywrócić krajowi pokój i pomyślność. Mam nadzieję, że nasze spotkanie będzie jednym z wydarzeń, które otworzą nową erę konstruktywnego dialogu i życzliwości”. Przemówienie zakończył Papież słowami: „Zapewniam was, że zaangażowanie Kościoła w dialog ekumeniczny i międzyreligijny jest nieodwołalne. Niech Bóg wzbudzi w sercach wszystkich wierzących pragnienie pokoju. Niech Bóg błogosławi Sudan.
O ile świadectwa o Jezusie i muzułmanach nieczęsto pojawiają się w dokumentach Magisterium Kościoła, o tyle w licznych dokumentach jest mowa o Bogu i o muzułmanach . O Bogu i muzułmanach traktuje encyklika Pawła VI Ecclesuiam suam z 1964r. Z uroczystego nauczania wymienić należy encyklikę Jana Pawła II Sollicitudo rei socialis (z 30 grudnia 1987r.), w której Papież zwrócił uwagę na przymiot miłosierdzia Bożego, które jest podstawową treścią wiary muzułmańskiej. Katechizm Kościoła Katolickiego (nr 841) z 1992 r. (tekst polski – 1994 r.) powtórzył fragment z konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium (nr 16): „(…) Plan zbawienia obejmuje także i tych, którzy uznają Stworzyciela, wśród nich zaś w pierwszym rzędzie muzułmanów; oni bowiem wyznając, iż zachowuą wiarę Abrahama, czczą wraz z nami Boga jedynego i miłosiernego, którzy sądzić będzie ludzi w dzień ostateczny”.
Godne uwagi jest przemówienie Pawła VI do przedstawicieli muzułmanów w Turcji (Istambuł, 25 lipca 1967 r.), w którym Papież powtórzył słowa z Nostra aetate nr 3. W przemówieniu tym podkreślił Ojciec Święty fakt powołania i wezwania tych, którzy oddają cześć jednemu i jedynemu Bogu do budowania ustalania porządku sprawiedliwości oraz pokoju na świecie. Paweł VI przemawiając do nowego ambasadora Pakistanu przy Stolicy Apostolskiej (Watykan, 18 września 1969 r.) zacytował fragment z soborowej konstytucji Lumen gentium (nr 16) . Przemawiając zaś do wyznawców różnych religii Indonezji wyraził Paweł VI szacunek wobec muzułmanów, cytując słynne już zdanie deklaracji Nostra aetate nr 3. Zwracając się do kolejnego nowego ambasadora Pakistanu przy Watykanie (9 września 1972 r.) Paweł VI zwrócił uwagę na tolerancję muzułmanów. Podkreślił przy tym bogactwo muzułmańskiej wiary, która jest wyrazem zobowiązania wobec Boga i oznaką posłuszeństwa człowieka wobec Jego woli.
Z kolei Jan Paweł II zwracając się do katolickiej wspólnoty w Ankarze w Turcji w dniu 29 listopada 1978 r. zwrócił uwagę na przymioty Boga. Powiedział wówczas: „Dla muzułmanów wszechświat ma być podporządkowany człowiekowi, jako przedstawicielowi Boga. Biblia twierdzi, że Bóg nakazał człowiekowi podporządkować sobie ziemię, lecz również ją „uprawiać i doglądać” (Rdz 2, 15). Jako stworzenie Boga, człowiek posiada prawa, których nie może naruszać, lecz jest również związany prawem dobra i zła, które opiera się na porządku ustanowionym przez Boga. Dzięki temu człowiek nigdy nie powinien się podporządkowywać żadnym Bożkom. Chrześcijanin trzyma się uroczystego przykazania „Nie będziesz miał innych Bogów przede mną” (Wj 20, 30). Muzułmanin ze swej strony powie zawsze: „Bóg jest największy”.
O Bogu i o muzułmanach mówił Jan Paweł II na spotkaniach: z przywódcami islamu w Nairobi w Keni (7 maja 1980 r.); z przywódcami społeczności muzułmanów w Ghanie (Akra 8 maja 1980 r.); z przedstawicielami społeczności muzułmanów we Francji, które odbyło się w Paryżu 31 maja 1980 r. (w czasie tego spotkania nazwał Papież muzułmanów „naszymi braćmi w wierze w jednego Boga”). Temat Bóg – muzułmanie poruszył Papież kierując się do ludu Pakistanu (Karaczi, 16 lutego 1981 r.) . Nawiązał do tej „relacji” w czasie spotkania ze wspólnotą muzułmańską Filipin w Davao w dniu 20 lutego 1981 r. Mówiąc o wspólnym podróżowaniu chrześcijan i muzułmanów w jednej łodzi zwrócił się do wiernych Allaha słowami: „Drodzy bracia”. Wyjaśnił także ów adres powitalny: „Świadomie nazywam was braćmi: jesteście bowiem nimi, ponieważ jesteście członkami tej samej ludzkiej rodziny, której wysiłki – czy ludzie zdają sobie z tego sprawę, czy nie – zmierzają do Boga i do prawdy, która od niego pochodzi. Lecz my jesteśmy szczególnie braćmi w Bogu, który nas stworzył i do którego chcemy dotrzeć naszymi własnymi drogami, poprzez wiarę, modlitwę i pracę, poprzez zachowywanie jego prawa i poddawanie się Jego woli”.
Temat „dialog o Bogu z muzułmanami” pojawił się w przemówieniu Jana Pawła II wygłoszonym do biskupów Afryki Północnej w czasie ich wizyty Ad limina (Rzym, 23 lutego 1981 r.) oraz słowach skierowanych do ludności muzułmańskiej stanu Kaduna w Nigerii (14 lutego 1982 r.). O Bogu i muzułmanach mówił Papież na ekumenicznym spotkaniu w Lizbonie w Portugalii w dniu 14 maja 1982 r. Świadczył Papież o miłosierdziu Bożym, które jest w wielkiej czci u muzułmanów: „Jestem głęboko przekonany, że Bóg miłosierny chce widzieć w całej ludzkości, w całej rodzinie ludzkiej odbicie tego właśnie swojego przymiotu. Autentyczne miłosierdzie jawi się jako coś niezbędnego dla uformowania i nadania mocy stosunkom międzyludzkim, inspirowanym przez głębszy szacunek dla wszystkiego, co ludzkie, oraz przez poczucie braterstwa. Z pewnością chrześcijanie są wezwani do naśladowania Pana Jezusa, wzoru miłosierdzia. Również judaizm uważa miłosierdzie za przykazanie podstawowe; islam w swoim wyznaniu wiary przymiot ten przypisuje Bogu. Abraham, nasz wspólny ojciec, naucza wszystkich chrześcijan, żydów i muzułmanów, ażeby postępowali drogą miłosierdzia i miłości”.
W czasie spotkania z uczestnikami Sympozjum na temat „Świętości w chrześcijaństwie i islamie” (Rzym, 9 maja 1985 r.) Jan Paweł II wyznał: „wasz Bóg i nasz (Bóg – E.S.) jest jeden i ten sam”. Myśl tę Papież powtarzał i w czasie innych spotkań z muzułmanami. Na wiarę w jednego Boga, Stwórcę świata, sprawiedliwego i miłosiernego Sędziego, zwrócił uwagę Ojciec Święty spotykając się z przedstawicielami wspólnoty muzułmańskiej w Belgii (Bruksela. 19 maja 1985 r.). Na szczególne relacje z muzułmanami, których podstawą jest wiara w jednego Boga, wskazał z kolei w czasie katechezy wygłoszonej w ramach audiencji generalnej w Rzymie w dniu 5 czerwca 1985 r. oraz przemawiając na spotkaniu z muzułmanami poświęconym problematyce wspólnoty i ludzkiego braterstwa (Jaunde, Kamerun, 12 sierpnia 1985 r.). To ostatnie przemówienie rozpoczął Papież od słów: „Bracia i siostry wyznający religię muzułmańską. Nazywam was braćmi, ponieważ Bóg, nasz Stwórca, uczynił nas członkami tej samej rodziny ludzkiej i wzywa nas, byśmy Go wielbili i byli Mu posłuszni. Bóg umieścił nas na tej ziemi, jako swoich przedstawicieli, byśmy wiernie opiekowali się światem przyrody i byśmy budowali nasze ludzkie społeczeństwa zgodnie z Jego wolą. Muzułmanie uważają, że Bóg, który stworzył człowieka, jako swojego wysłannika, pragnie, byśmy postępowali, jako uczciwi i godni zaufania zarządcy dzieła stworzenia. My, chrześcijanie, wierzymy, że jesteśmy – jak to określił św. Paweł – „dziełem Boga”, Jego arcydziełem; wierzymy, że Bóg stworzył nas po to, by nasze czyny były naprawdę dobre, zgodne z tą drogą, jaką On nam wyznaczył od samego początku (por. Ef 2, 10). Toteż człowiek jest obdarzony wielką godnością, której nigdy nie można go pozbawić. Wszyscy mężczyźni, podobnie jak wszystkie kobiety, na mocy samego stanu człowieczego posiadają odpowiednie prawa, i jest naszym obowiązkiem korzystanie z nich w sposób odpowiedzialny i dla dobra wszystkich”.
Szczególnie wymowną refleksję teodycealną przedstawił Jan Paweł II w trakcie „dziejowego” spotkania z młodzieżą muzułmańską w Casablance w Maroko dnia 19 sierpnia 1985 r. Myślą przewodnią tego spotkania było wyznanie: Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, , szukamy Boga. Prawie każde zdanie wypowiedziane w Casablance przez Najwyższego Pasterza Kościoła ma wymowę epokową w relacjach chrześcijańsko-muzułmańskich: „My, chrześcijanie i muzułmanie, mamy wiele rzeczy wspólnych, jako wierzący i jako ludzie. Żyjemy w tym samym świecie, naznaczonym wieloma znakami nadziei, ale również wieloma znakami budzącymi obawy. Abraham jest dla nas tym samym wzorem wiary w Boga, poddania się Jego woli i ufności w Jego dobroć. Wierzymy w tego samego Boga, Boga Jedynego, Boga Żyjącego, Boga, który stwarza świat i swoje stworzenia doprowadza do doskonałości”. Jan Paweł II wezwał do wspólnego świadczenia o Bogu: „Dialog pomiędzy chrześcijanami a muzułmanami jest dzisiaj bardziej niż kiedykolwiek potrzebny. Wywodzi się on z naszej wierności wobec Boga i zakłada, że będziemy umieli rozpoznawać Boga przez wiarę i świadczyć o Nim słowem i uczynkami w świecie coraz bardziej zeświecczonym, a nieraz i ateistycznym. Młodzi będą mogli zbudować lepszą przyszłość, jeśli postawią przede wszystkim na swoją wiarę w Boga i jeśli rozumnie i ufnie zobowiążą się do budowania tego nowego świata według planu Bożego. Bóg jest źródłem wszelkiej radości. Tak więc mamy dawać świadectwo o Bogu naszą kulturą, naszym uwielbieniem, naszą pochwalną i błagalną modlitwą (…) To świadectwo wiary, żywotne dla nas i nie dopuszczające ani niewierności wobec Boga, ani obojętności na prawdę, dokonuje się w szacunku dla innych tradycji religijnych, gdyż każdy człowiek oczekuje szacunku za to, czym rzeczywiście jest, oraz za to, w co wierzy w swoim sumieniu”.
Zwracając się do biskupów Bangladeszu w czasie ich wizyty Ad limina (Watykan, 3 września 1985 r.) Jan Paweł II podkreślił szczególne znaczenie duchowych więzi pomiędzy muzułmanami a chrześcijanami, w tym przede wszystkim wspólną wiarą w Boga, który jest jeden, miłosierny, wszechmogący i który objawił się człowiekowi. O Bogu i muzułmanach mówi nadto Jan Paweł II do pracowników Kurii Rzymskiej (Watykan, 22 grudnia 1986 r.). W przemówieniu nawiązał do Światowego Dia Modlitwy o Pokój, który miał miejsce 27 października 1986 r. w Asyżu, a w którym brali udział również muzułmanie. O podstawowych wartościach religijno-egzystencjalnych, mających zakorzenienie w Bogu, świadczył Papież na spotkaniu z profesorami wyższych uczelni Turcji, które odbyło się w Watykanie w dniu 12 maja 1986r. Bóg i islam był tematem Apelu Papieża Jana Pawła II w obronie Libanu, który to Apel został skierowany do muzułmanów świata (Watykan, 7 września 1989r.). O wierze muzułmanów w tego samego dobrego i sprawiedliwego Boga świadczył Jan Paweł II zwracając się do chrześcijan Indonezji (Tuntungaan, 13 października 1989r.). Natomiast gotowość do współpracy Kościoła z muzułmanami, której fundamentem jest sam Bóg, wyraził Papież w słowach orędzia skierowanego do wiernych islamu w związku z zakończeniem przez nich postu Ramadan (3 kwietnia 1991r.)
Jan Paweł II wyraził wreszcie wdzięczność Bogu za swoje liczne spotkania z wyznawcami islamu. Mówił o tym wobec przywódców społeczności muzułmańskiej Senegalu (Dakar, 22 lutego 1992r.). Podkreślił konieczność słuchania woli Boga na wzór Abrahama. Spotkanie to zakończył Papiez modlitwą wyrażającą wspólne dążenia duchowe chrześcijan i muzułmanów:
„Boże nasz Stwórco,
Ty jesteś dobry, a Twoje miłosierdzie nie ma granic,
Ciebie wielbi całe stworzenie,
Boże, Ty dałeś nam wewnętrzne prawo, wedle, którego winniśmy żyć,
Pełniąc Twoją wolę spełniamy nasze zadanie.
Krocząc Twoimi ścieżkami zaznajemy pokoju duszy.
Tobie ofiarujemy nasze posłuszeństwo.
Prowadź nas we wszystkich dziełach, jakie podejmujemy tu na ziemi.
Uwolnij nas od złych skłonności, które odwracają nasze serca od Twojej woli.
Nie pozwól, abyśmy się od Ciebie oddalili.
Boże, Sędzio całej ludzkości, pomóż nam, abyśmy w dniu ostatecznym znaleźli się pośród Twoich wybranych.
Boże, dawco sprawiedliwości i pokoju, obdarz nas prawdziwą radością, autentyczną miłością i trwałą solidarnością między narodami. Napełnij nas po wszystkie czasy Twoimi darami. Amen!
Niech Bóg miłosierdzia, Bóg miłości, Bóg pokoju błogosławi każdego z was i wszystkich waszych bliskich!”
Zwracając się do ludu Gambii (Banjul, 23 lutego 1992r.) Jan Paweł II głosił o szacunku wobec Boga żywionym i przez chrześcijan, i przez muzułmanów. O Bogu obecnym natomiast w wydarzeniach historii jednostek i całych ludów świadczył Papież na spotkaniu z przedstawicielami islamu Gwinei (Conakry, 25 lutego 1992r.). Na to, co łączy chrześcijan i muzułmanów, a co ma niewzruszoną podstawę w wierze w Boga, zwrócił Papież uwagę w czasie spotkania ze społecznością muzułmańską Beninu (Parokou, 4 lutego 1993r.) O Bogu i muzułmanach nauczał nadto wobec liderów różnych religii Sudanu (Chartum, 10 lutego 1992r.). Podkreślił znaczenie stałej akceptacji siebie nawzajem, co ma swój fundament w Bogu*.
Według nauczania Kościoła wiek XXI to czas nowej ery ewangelizacji podejmowanej przez Kościół. Pod koniec XIX wieku Kościoły i Wspólnoty chrześcijańskie na Zachodzie zapowiadały dokonanie dzieła chrystianizacji świata do 1900r. Okazało się jednak, iż dzieło to faktycznie wciąż jest u początku. Dziś z kolei muzułmanie mówią, iż nastaje epoka islamizacji świata. Nie ulega wątpliwości, że w wieku XXI kształtować się będą relacje między chrześcijaństwem a islamem jak nigdy dotąd w dziejach. Na pewno istotnym tematem w dialogicznym spotkaniu świata islamu ze światem chrześcijaństwa jest temat poruszony w niniejszym szkicu.
*Wszystkie wymienione dokumenty Kościoła katolickiego można znaleźć w: E. Sakowicz (red.). Islam w dokumentach Kościoła i nauczaniu Jana Pawła II (1965-1996). Warszawa 1997 oraz w : F. Gioia (red.). Interreligious Dialoque. The Official Teaching of the Catholic Church (1963-1995) (zob. w tym dziele indeks analityczny oraz indeks geograficzny). Zob. też E. Sakowicz, Islam w nauczaniu Jana Pawła II. W: Encyklopedia Katolicka. Tom VII. Lublin 1997, kol. 513-515 (biblografia).
