Ewa Charatańska
Azja Centralna na przestrzeni wieków stanowiła obszar styku największych cywilizacji świata: arabskiej, chińskiej, mongolskiej i rosyjskiej. Każda z nich przynosiła do Azji Środkowej nową kulturę, ustrój społeczny i religię. I każda z nich pozostawiła po sobie pewien ślad w społecznościach środkowoazjatyckich związany głównie ze sferą religijną. Heterodoksja polega na łączeniu, przenikaniu się wszystkich systemów, jakie kiedykolwiek dotarły do Azji. Obecnie islam, najbardziej rozpowszechnione wyznanie na tym obszarze zawiera w sobie różne pierwiastki: chrześcijańskie, buddyjskie, prawosławne oraz elementy kultów przedislamskich takich jak szamanizm czy tengryzm.
W przypadku wszystkich republik środkowoazjatyckich należy wziąć pod uwagę również ich radziecką przeszłość. Jak powszechnie wiadomo system walczył zaciekle ze wszelkimi przejawami religijności, co nie mogło pozostać bez echa w czasach obecnych.
Islam na obszary Azji Środkowej zaczął docierać już w VIII w. wraz z ekspansją arabską. Z racji uwarunkowań terytorialnych oraz, wynikających z nich, uwarunkowań społecznych, trudno jest mówić o klasycznym modelu rozprzestrzeniania religii. Wielki Step zamieszkiwali głównie koczownicy, którzy systematycznie przenosili się z miejsca na miejsce i wśród których brak było scentralizowanej władzy. W związku z tym ani władza ani tym bardziej religia nie były w żaden sposób skodyfikowane. Największym poszanowaniem wśród ludów koczowniczych cieszył się szaman związany z pełnym systemem wierzeń.
Współcześnie pod pojęciem szamanizmu rozumie się: „szczególną formę religii, polegającą na wyodrębnieniu w społeczeństwie określonych osób, szamanów, którym przypisuje się zdolność – drogą sztucznego wprowadzania w stan ekstatyczny – bezpośredniego nawiązania kontaktu z duchami”[1].
W szamanizmie centralną postacią łączącą świat ludzi ze światami bytów niematerialnych jest szaman (kaz. baksy). Jest on przewodnikiem duchowym, łącznikiem swego rodu ze światem bogów, duchów, wysłannikiem, który przekazuje ludziom wolę istoto wyższych, znawcą tradycji, który scala lud, jego obrońcą przed wszystkim co najgorsze – chorobami, nieszczęściami, zarówno tymi zesłanymi przez złych bogów, duchy, ale także przez innych szamanów[2]. Baksy to również sędzia i wyrocznia, jasnowidz oraz uzdrowiciel.
Apostołami islamu na obszarze Azji Środkowej byli przeważnie przedstawiciele bractw sufickich takich jak nakszbandija[3], jasawija[4] i kadirija[5], wywodzących się z Buchary. Specyfika sufizmu okazała się być bliska tradycyjnym systemom wierzeń i obrzędów Kazachów, co zdecydowanie ułatwiało przyjmowanie religii. Jako że poszczególne, regionalne kulty zawsze różniły się między sobą, już w początkowym okresie rozprzestrzeniania islamu zaczął się on mocno dywersyfikować. Zróżnicowanie wierzeń i form kultu należy jednak do jego istoty[6].
W okresie panowania nad Azją Centralną Mongołów niewiele się zmieniło – islam wyznawany przez ludy mongolskie należał do hanafickiej szkoły prawa muzułmańskiego, która znana była ze swej względnej tolerancji dla obcych tradycji i kultur.
Mimo długiego okresu islamizacji koczowników religia ta nie zakorzeniła się mocno w świadomości Kazachów. W pierwszej połowie XIX w. A. Lewszyn stwierdzał na podstawie obserwacji społeczeństwa, że „nie przestrzega ono postów, zakazów, nakazów, rytualnego mycia ciała przed modlitwą, nie modli się pięć razy dziennie, brak jest meczetów i mułłów”[7].
W XVIII w. wraz z pojawieniem się na horyzoncie Imperium Rosyjskiego rozpoczęła się kolejna fala wzmożonej islamizacji ludów stepowych. W 1731 r. zawarty został szereg pokojowych układów z chanami kazachskimi, co oznaczało podporządkowanie Azji Centralnej władzy rosyjskiej. Religia muzułmańska początkowo jawiła się caratowi jako sprzymierzeniec w kontrolowaniu obszaru stepowego, dlatego też Katarzyna II wysyłała misje złożone z mułłów tatarskich z Kazania, by ci umacniali islam na nowo zdobytych terenach. Przyjmowanie religii równało się w jej oczach z procesem cywilizowania koczowników[8].
Islam, który przynosili ze sobą posłańcy Katarzyny mocno różnił się od islamu, który zastali na tamtych terenach. Mułłowie wyznawali islam wysoki[9], obcy ludom stepowym przywykłym do innego wariantu tejże religii. W wydaniu środkowoazjatyckim przesiąknięta była ona przedislamskimi tradycjami i obrzędowością, muzułmańską jedynie na poziomie deklaratywnym. Jednak w okresie panowania nad Azją Centralną cesarstwa rosyjskiego islam zdobywał coraz większą popularność, dawał bowiem pewne poczucie jedności, trwałości oraz niezależności od Rosji.
Jednakże przełom XVIII i XIX w. przyniósł zmianę polityki caratu wobec miejscowej ludności. Rozpoczęły się masowe wysiedlenia, odbieranie ziem. W tamtym momencie społeczeństwo środkowoazjatyckie zobaczyło w islamie swoisty sposób sprzeciwiania się carowi, podkreślania własnej odrębności, etniczności. Dało to początek rozumieniu określenia „muzułmanin” w kategoriach etnicznych. Później, w XX w., po upadku ZSRR kategoria ta będzie najsilniejszą podstawą do szukania własnej tożsamości. Na przełomie wieków, islam przeżywał odrodzenie oraz wzmocnienie.
W roku 1917 w Rosji zaszły wielkie zmiany – do władzy doszli bolszewicy z Leninem na czele, głoszący hasła socjalizmu i komunizmu. W 1922 r. powstało nowe, ogromne państwo: Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Na terenach wcześniej zajętych przez Rosję stworzono nowe radzieckie republiki socjalistyczne: kazachską, kirgiską, tadżycką, uzbecką i turkmeńską. Zmuszono dotychczas swobodnie koczującą ludność do osiedlenia w konkretnym miejscu tym samym kończąc w historii wielu społeczeństw Azji Centralnej okres nomadyczny.
Za czasów istnienia ZSRR sytuacja religijna w całym państwie znacznie się pogorszyła. Władze radzieckie postawiły sobie za cel wykorzenienie religii ze społeczeństwa, tworząc tym samym nowy twór – homo soveticus, człowieka bezkrytycznie oddanego państwu i Partii.
Zagrożone było więc prawosławie, które stanowiło centrum państwa, buddyzm, islam a także inne pomniejsze ruchy religijne. Partia podjęła bezwzględną walkę przeciw wierze. Rozpoczął się okres intensywnych represji wobec przedstawicieli duchowieństwa, prześladowań, niszczenia mienia kościelnego (cerkwi, meczetów, dacanów). Wszystkie te działania zorganizowane były w wielkiej antyreligijnej kampanii, która docelowo miała zeświecczyć społeczeństwo.
Mogłoby wydawać się, że silny ucisk państwa mógł faktycznie zniszczyć religię. Według ówczesnych ideologów słaby, środkowoazjatycki islam nie wytrzymał presji i został sprowadzony do rangi ciekawostki folklorystycznej. Rzeczywistość przedstawiała się jednak inaczej.
Najsilniejsze represje miały miejsce na wsiach, dotykały wędrownych iszanów i mułłów. Od 1927 r. rozpoczęto zamykanie medres i meczetów, konfiskowano majątki oraz zastępowano sądy szariackie sądami świeckimi.
Punktem zwrotnym w polityce partii komunistycznej wobec religii stał się 1941 r. – wybuch Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Stalin w obliczu ogromnego zagrożenia nie mógł pozwolić sobie na osłabianie państwa od wewnątrz, potrzebował poza tym sił, zasobów ludzkich, które mógłby posłać na front. Ciężka sytuacja na arenie międzynarodowej spowodowała zmianę stosunku państwa wobec islamu (a także i innych wyznań). W 1943 r. w Taszkencie powołany do życia został Środkowoazjatycki Zarząd Duchowny Muzułmanów (ros. skrót SADUM – Среднеазйатское Духовное Управление Мусульман). Głównymi zadaniami tej instytucji było utrzymanie religii, kształcenie duchownych oraz walka z islamem tradycyjnym, ludowym. Wraz z rozpoczęciem jej działalności na terenie republik środkowoazjatyckich pojawili się mułłowie oraz inteligenci reprezentujący islam „koncesjonowany”[10].
Tak więc w połowie XX w. na terenie Azji Środkowej stykały się dwa warianty islamu: oficjalny, popierany przez władzę oraz ludowy, przez władzę gnębiony. Nie ustały prześladowania, represje i deportacje wyznawców oraz przedstawicieli duchowieństwa islamu ludowego. Nierzadko jednak zdarzało się, że osoby pełniące ważne, państwowe funkcje, oficjalnie wyrzekające się Allaha, po powrocie do domu modliły się, a nawet (w skrajnych przypadkach) same były mułłami czy iszanami.
70 lat istnienia Związku Radzieckiego niewątpliwie pozostawiło ślad w świadomości ludzi, którzy żyli w tamtym okresie. Masowa unifikacja miała za zadanie stworzyć społeczeństwo bez różnic etnicznych, kulturowych i językowych. Dlatego też ogromnym szokiem był upadek kolosa. Powstała pustka, którą należało wypełnić. Koniec istnienia ZSRR oznaczał próżnię ideologiczną.
Konstrukcję nowych państw należało oprzeć na kwestiach etnicznych i religijnych. Wiedzieli o tym doskonale prezydenci poszczególnych nowo powstałych republik, którzy pojęcia „dobro wspólne” czy „interes narodowy” przedefiniowali na „interes państwa”[11].
Mimo iż w konstytucjach każdego z tych państw figuruje zapis o świeckości, możliwy do zaobserwowania był silny związek na linii państwo – religia oraz duża, choć często jedynie deklarowana, pomoc w odbudowie wiary. Pomoc finansowa polegała na budowie meczetów i szkół religijnych. W Kazachstanie w 1965 r. działało 25 meczetów, natomiast w 2001 r. zarejestrowanych było już ponad 1400[12]. Niestety większość z działających wtedy imamów było ludźmi w starszym wieku, którzy wykształcenie religijne odbierali w domu. Ich nauczycielem najczęściej był jakiś ukrywający się przez władzami radzieckimi mułła, wiedza była przekazywana w bezpośrednim kontakcie.
Na uwagę zasługuje fakt, iż po upadku ZSRR Kazachowie w końcu uzyskali dostęp do literatury religijnej drukowanej za granicami kraju (głównie w Turcji i Pakistanie). Pierwszy Koran w tłumaczeniu kazachskim został wydany w 1990 r. w Arabii Saudyjskiej. Niedługo potem ukazał się kolejny przekaz, tym razem drukowany w Ałmaty[13].
Pojawienie się czasopism i gazet islamskich oraz duży napływ literatury religijnej w języku rosyjskim wpłynęło pozytywnie na obraz religii w Kazachstanie. W 1995 r. 39,7% Kazachów określiło się muzułmanami. Oznaczało to ponad dwukrotny wzrost w stosunku do końca lat 80[14].
Władze starały się również, by przenieść środek ciężkości związany z miejscami kultu, jakimi były mazary (miejsca święte), na meczety[15].
Jednak to, co działo się oficjalnie nie odpowiadało rzeczywistemu stanowi wiary. Okres po 1991 r. przyjmuje się nazywać okresem odrodzenia islamu, jednak jest to bardziej proces wychodzenia z podziemia, gdzie przyszło mu spędzić 70 lat. Sytuacja ta oznaczała, że na powierzchnię wychodził islam ludowy, który podtrzymywany był w czasach ZSRR przez nielegalnie działających mułłów, przesiąknięty tradycjami przedmuzułmańskimi. Wiedza religijna w dalszym ciągu była niewielka, pokolenie mułłów i iszanów wychowywało się bowiem w radzieckim społeczeństwie ateistycznym, wiedzę religijną zdobywając w ukryciu przed władzami sowieckimi. Jedynymi jej źródłami pozostawały przekazy ustne, przesycone symboliką i obrzędowością ludową, tradycyjną.
Właśnie taki islam miał stanowić podstawę do odbudowy tożsamości społecznej, narodowej. Kazach, zapytany o wyznanie najczęściej odpowie „jestem muzułmaninem”, co jednak będzie wyrazem przynależności etnicznej, a nie konfesyjnej. Wiara muzułmańska przekazywana była z pokolenia na pokolenie, „z dziada pradziada” (społeczeństwa „tradycyjnie muzułmańskie”[16]).
W 1990 r. w Kazachstanie utworzono Duchowny Zarząd Muzułmanów, muftijat[17]. W owym czasie był to jeden z przejawów konkurencji, rywalizacji o przewodnictwo w Azji Środkowej Kazachstanu i Uzbekistanu.
Islam po dziś dzień, w związku ze swoja historią na terenie Kazachstanu i Azji Środkowej w ogóle, pozostaje synkretycznym połączeniem wielu wierzeń: chrześcijaństwa, islamu (tego w rozumieniu bardziej „ortodoksyjnym”, „czystym”) oraz przede wszystkim szamanizmu. Z racji braku wykształconego kleru ludzie często sami nie zdają sobie sprawy, że przekraczają pewne zakazy lub nakazy obowiązujące w islamie „koranicznym”: „Od dziecka noszę amulet, który specjalnie zrobiła moja babcia. Jednak niedawno dowiedziałem się, iż muzułmanom zakazane jest noszenie wszelkiego rodzaju amuletów i tumarów[18], nawet jeśli znajdują się w nich słowa z Koranu. Czy to prawda?”[19].
Stopień religijności w poszczególnych częściach kraju zależy też od żuzu[20], w obrębie którego znajduje się dany teren.
Żuz Średni, położony najbardziej na północ z racji swoich mocno rozwiniętych kontaktów z Rosją w czasach carskich jest, można powiedzieć, mniej muzułmański niż reszta kraju. Tam duży wpływ na społeczność miało prawosławie. Natomiast obszary zajmowane przez Starszy Żuz (pozostający w czasach historycznych w kontaktach z Bucharą i Samarkandą, a więc sercem azjatyckiego islamu) oraz Młodszy (wchodzący w kontakty z Nogajami) są znacznie mocniej zislamizowane[21].
Islam w Kazachstanie zawiera w sobie wiele elementów szamanizmu. Szaman (kaz. baksy) we współczesnym społeczeństwie kazachskim został sprowadzony do roli wróżbity, jasnowidza, lekarza. Kiedyś najsilniejszy system wierzeń w Azji Centralnej uległ presji islamizacji i zatracił swoją pierwotną moc.
W społeczeństwie Kazachów duchy przodków są obecne w każdym momencie życia. Są duchy dobre, towarzyszące najczęściej szamanowi, ale są również i złe, które ponoszą odpowiedzialność za choroby i inne nieszczęścia. Złe duchy to, według Kazachów, duchy ludzi, którzy umarli z głodu lub na wojnie, nie są pochowani lub miejsce ich pochówku nie jest znane ich rodzinom. Duch może również zmienić swój stosunek do ludzi przez niedopełnienie przez nich obowiązków- brak modlitwy w intencji zmarłego lub pominięcie złożenia ofiary[22].
Do duchów złych zaliczyć można jeszcze dewy – przedstawiane jako człekokształtne istoty, posiadające ogromny wzrost i siłę. W kazachskim szamanizmie uchodzą za pomocników baksy, wchodzą w skład kazachskiego panteonu bóstw opiekuńczych.
Oprócz dew funkcjonują również piery – duchy przywoływane przez szamana, objawiające się często pod postacią zwierzęcia lub człowieka a także pieryszte – anioły, świadczące o wpływie islamu na kazachski szamanizm[23]. Przed każdym rytuałem (kamłania) szaman zobowiązany jest wezwania po imieniu wszystkich duchów – pomocników, duchów przodków (aruachów) wraz z krótkim opisem ich powierzchowności[24]. Podczas kamłań wygłaszane są modlitwy pochodzące z Koranu jak sura Al-Fatiha, Ikhlas oraz Krowa[25]. Samo wzywanie Allaha na początku inwokacji w zestawieniu z późniejszym wzywaniem duchów – pomocników może wydawać się sprzecznością, lecz jest to typowa właściwość środkowoazjatyckiego, kazachskiego islamu.
Intensywna islamizacja narodów prowadzona od XVIII w. w znaczący sposób odbiła się na obrazie szamanizmu w Kazachstanie. System szamański był traktowany jako przejaw zacofania, ciemnoty i prymitywizmu wśród ludności miejscowej[26]. Religia muzułmańska nie wyparła całkowicie szamanizmu, można powiedzieć, że te dwa systemy religijne zlały się ze sobą tworząc synkretyczny obraz. Islam oznaczał przyjęcie istnienia jedynego Allaha, którego niebiańska sfera została zamknięta dla wszystkich szamanów. Do tej pory baksy mogli swobodnie przemieszczać się po drzewie, rzece, bądź słupie światła między trzema światami: górnym, środkowym i dolnym[27]. Ta umiejętność pozwalała na pełnienie funkcji negocjatora między ludźmi a duchami. W momencie przyjęcia islamu niemożliwym stało się podróżowanie po świecie pozaziemskim.
W ten sposób wyeliminowano kosmologia i wszelkie rytuały, które odnosiły się do owych sfer. Świat istot, z którymi szaman nawiązywał kontakt został mocno ograniczony i zdegradowany do obrazu pieczary, tajnego podziemia[28].
Ważną konsekwencją „przyjęcia” islamu była utrata możliwości ucieczki przed śmiercią, którą mógł umożliwić człowiekowi baksy. Motyw tejże ucieczki przekazany jest w micie o Korkucie, pierwszym szamanie, który chcąc uniknąć śmierci schronił się nad Syr-darią[29], na wodzie, która miała go chronić. To, że w późniejszych wersjach ów mit kończy się śmiercią Korkuta jest widocznym wpływem islamu, bowiem Allah nie dopuszcza ucieczki od śmierci, śmierć jest jego wolą, a jej nie należy się jej sprzeciwiać.
Jako że szaman nie mógł już pomóc człowiekowi uniknąć śmierci, jego rola zaczęła maleć. Allah był dla niego niedostępny, tak jak niedostępne były również sfery niebios. Baksy zaczął pełnić rolę doraźnego lekarza[30], jasnowidza, znachora, nie ma już nic wspólnego z ceremoniami narodzin, małżeństwa i pogrzebu – wszystko to jest bowiem sferą działalności mułłów[31].
Świadectwem przemieszania dwóch systemów jest używanie tasbicha, który obok dombry (instrument strunowy) służy do odprawiania rytuałów w przypadkach ciężkich zachorowań.
Współcześnie baksy trudno jest znaleźć. Wszelkie tradycyjnie leżące w jego kompetencjach ceremonie zostały odebrane mu na rzecz mułłów, o czym była mowa wcześniej. Szaman pozostał jedynie lekarzem, znachorem, który specjalizuje się w doświadczeniach duszy ludzkiej, która w pewnych momentach życia podatna jest na wpływy demonów. Baksy potrafi uzdrowić, uwolnić od „duszącego” demona, zajmuje się wróżeniem, jasnowidzeniem. Niekiedy wzywany jest też na pogrzeby, by zapobiec powrotowi duszy zmarłego[32].
Oprócz szamanów we współczesnym Kazachstanie pojawiło się mnóstwo najróżniejszych wróżek, bioenergoterapeutów itp., którzy wykonują swoje profesje pod szyldem medycyny naturalnej, czyli jedynego działu życia, który pozostał szamanom. Wszyscy ci ludzie zrzeszani są we wspólnych instytucjach, jak na przykład Centrum Medycyny Naturalnej działające w Ałmaty[33].
Oprócz szamanizmu w społeczeństwie kazachskim zakorzeniony jest też mocno kult przodków, który stanowi silnie rozwiniętą gałąź religijności. Duchy ojców, przodków (aruach) obecne są w każdym momencie życia Kazachów. Pozycja jednostki i sens jej poczynań zdeterminowane są poprzez postępowanie jej przodków i rezultat „prób” zsyłanych przez duchy. Ponadto, każde wydarzenie, według Kazachów, inicjowane jest przez owe duchy właśnie[34].
Aruach mogą wpływać również na doczesne życie swoich potomków poprzez nawiedzanie ich w snach. Doświadczenie takiego snu może oznaczać, że duch chce przekazać wiadomość o posiadanym darze (np. szamańskim) lub też domaga się oddania mu należnej czci.
Gdy pojawiający się we śnie duch przodka wygląda na chorego bądź żyjącego w ubóstwie, oznacza to, że żyjący potomkowie nie dopełnili swoich obowiązków wobec przodka. „Obowiązki” oznaczają regularne odmawianie modlitw, dbanie o grób zmarłego, recytację Koranu w jego imieniu a także regularne przeprowadzanie obrzędu „karmienia duchów” zapachem z palonych świec.
Jeżeli powyższe obowiązki nie są należycie wypełniane, wtedy aruach mogą okazać swoje niezadowolenie poprzez zesłanie na rodzinę chorób i nieszczęść. Analogicznie, odpowiednie dopilnowanie swoich powinności oznacza przychylność oraz opiekę ze strony duchów[35].
Tak więc sny, w których pojawiają się aruach można podzielić na trzy kategorie:
- służące przypomnieniu o obowiązkach względem zmarłych; najczęściej coczwartkowe palenie świec, w pojedynczych przypadkach dodatkowy rytuał odprawiony z „potrzeby” ducha,
- ostrzegające przed niebezpieczeństwem,
- inicjacyjne, związane z przekazaniem daru[36].
Obowiązkiem potomków zmarłych jest odprawianie rytuałów, obrzędów podczas których dochodzi do kontaktu świata ziemskiego ze światem niebiańskim oraz które zapewniają przychylność aruach.
Duchy przodków, duchy świętych mają swoje miejsca, tzw. mazary. Każdy mazar posiada określone właściwości, odbycie pielgrzymki w określonej intencji może zapewnić powodzenie w określonej dziedzinie życia.
Takie miejsca święte odgrywają ogromną rolę w świadomości religijnej Kazachów. Stanowią pomost łączący człowieka ze świętymi (aulie), którzy mogą pośredniczyć między ludźmi a najwyższym Allahem, nierzadko posiadają moc uzdrawiania.
Analizując wygląd miejsca świętego od strony technicznej na pewno należy wyznaczyć centrum mazaru, które stanowi grób świętego lub dominujący przyrodniczy obiekt kultu. Centrum otaczane jest przez strefę sakralnej czystości, stanowiącą jego najbliższe otoczenie – najczęściej w obrębie jednego pomieszczenia w mauzoleum lub wyznaczoną przez ustawienie kamienia bądź opartą na drzewie znajdującym się w pewnej odległości od naturalnego, przyrodniczego mazaru.
Kolejną strefą jest strefa rytuałów, które są nieodłączną częścią pielgrzymek odbywanych do miejsc świętych. To właśnie tam zbierają się pielgrzymi, składane są ofiary, przygotowywane i spożywane są rytualne posiłki, odprawiane obrzędy, intonowane modlitwy.
Cały obszar mazaru uważany jest za haram, co w praktyce oznacza całkowity zakaz przelewania krwi, zakazane jest również nawet samo posiadanie broni.
Najszerszym kręgiem oznaczana jest strefa dalszego wpływu świętego. Obszar ten jest zamieszkały i nie podlega bezpośrednio pod mazar, jednak ludność żyjąca na tym terenie podkreśla jego wyjątkowość i bliskość miejsca świętego.
Kolejne strefy charakteryzują się większym zasięgiem, ale również proporcjonalnie mniejszym stopniem sakralizacji.
Zijarat – pielgrzymka, a dokładnie „wizyta” w miejscu świętym stanowi element rozpoznawczy kazachskiego islamu, a także islamu w Azji Środkowej w ogóle. Jest wyrazem „muzułmańskości” – muzułmańskich wartości, drogi życia, jak określają go sami pątnicy[37]. Jednocześnie jest jednym z głównych elementów spornych między islamem „wysokim” a „ludowym”. Stanowisko oficjalnego duchowieństwa nie jest jednak do końca sprecyzowane, zijarat postrzegany jest bowiem w dwóch kategoriach: jako przejaw, akt pobożności, lecz również z drugiej strony jako przeżytek pochodzący jeszcze z czasów funkcjonowania dawnych ludowych wierzeń.
Nieuregulowany stosunek „oficjalnego” islamu do pielgrzymek nie zmienia jednak faktu, iż zijarat jest obowiązkowy, uznawany za mniejszy odpowiednik pielgrzymki do Mekki „Matki miast” – hadżdżu, jednego z pięciu filarów wiary islamskiej.
W odróżnieniu od tej właśnie, najważniejszej w islamie pielgrzymki do Mekki, której odbycie określone jest stałymi ramami czasowymi, zijarat można przeprowadzać dowolnie. Jest jednak pewna liczba świąt, podczas których dobrze jest odwiedzić mazar. Święta te należą do dwóch grup: związanych z tradycjami przedislamskimi, przyrodniczymi i w tej grupie można wymienić pielgrzymki związane z cyklem roztopów (koniec sierpnia, początek września), ze świętem czerwonych kwiatów (koniec kwietnia, w czasach ZSRR połączone ze świętem 1 maja, włączone w tradycję majówek), oraz ze świętem Nawruz, które funkcjonuje na terenie Azji Środkowej do dzisiejszego dnia. Nawruz[38] jest świętem związanym z wiosennymi roztopami, nowym rokiem a także początkiem prac polowych.
Odrębną grupę stanowią święta należące do tradycji islamskiej i tu należy wymienić trzy najważniejsze: Kurban Ajt – święto ofiar, wieńczące hadżdż, Ramazan Ajt – kończące post oraz Mawlid an-Nabi – upamiętniające urodziny Proroka Mahometa[39].
Mimo tego, iż w Kazachstanie rekomendowanymi dniami na odbycie pielgrzymki są czwartek i piątek, większość rodzin odwiedza mazary w weekend. Jest to powód, dla którego niektóre miejsca święte zaczęły przybierać charakter centrów turystycznych gdzie zarówno można się pomodlić, ale i również wypocząć na łonie natury.
Przyjęte jest, że kilkukrotne odbycie pielgrzymki do „małej Mekki” tożsame jest z małym hadżdżem. Terminem „mała Mekka” określane są miejsca powszechnie i szeroko uznawane za święte, jak na przykład mauzoleum hodży Achmeda Jasawiego. Zijarat wiąże się na pewno z mniejszym kosztem podróży niż wyprawa do Mekki, a także jest mniej stresujący dla samych pątników. Z hadżdżem związane są bowiem skomplikowane rytuały, które nie wszyscy mogą być w stanie realizować.
Każdy zijarat odbywany jest w określonej intencji, a te mogą być najróżniejsze. Od zdrowotnych po prośby o szczęście, powodzenie, bądź zesłanie potomka. Pielgrzymkę do miejsca świętego odbywa się również w ramach podziękowania za już otrzymaną pomoc.
Jeżeli mówić o wizytach związanych z prośbami, należy wspomnieć o samej intencji (kaz. nijet), której obecność podyktowana jest szariatem. Bez niej, wypowiedzianej głośno lub w myślach cały zijarat nie jest ważny. Zrobić to należy jeszcze przed przystąpieniem do wykonywania aktów wiary takich jak modlitwa, jałmużna, post, złożenie ofiary czy odbycie pielgrzymki.
Intencja powinna być świadomym aktem woli. Typowe intencje to prośby o zdrowie, poczęcie dziecka, powodzenie dla siebie lub rodziny, zdanie egzaminów na studia. Nigdy jednak nie powinna się ona stać aktem złej woli w stosunku do drugiego człowieka.
W tym miejscu należałoby również wspomnieć, że tak jak zróżnicowane są intencje, tak zróżnicowana jest klasyfikacja mazarów. Tych „uniwersalnych” jest niewiele. Częściej spotkać można miejsca święte przeznaczone do wypełniania jednej z ról. Najczęściej spotykanymi są mazary lecznicze, podzielone na „zajmujące się” konkretnymi przypadłościami. I tak: by wyleczyć bezpłodność należy udać się do mazaru Achmeda Jasawiego w Turkiestanie. By zmniejszyć, bądź pozbyć się bólu głowy, by zlikwidować problemy z oczami, by wyleczyć choroby skórne, uszu… Lista „specjalizacji” mazarów jest długa. Często również pewna uzdrawiająca moc jest przypisywana ziemi, glinie lub wodzie, które znajdują się na terenie miejsca świętego.
Odwiedziny miejsca świętego najlepiej rozpocząć o świcie. Wizyta w mazarze może ograniczać się do kilkugodzinnej modlitwy i złożenia darów, bądź też wydłużyć się do kilkudniowego czuwania. Jeszcze w domu czynione są odpowiednie przygotowania, m.in. rytualne ablucje, po których zakłada się czyste ubranie. Przed wyjściem z domu należy wypowiedzieć (lub wymówić w myślach) intencję, w jakiej pielgrzymka ma się odbyć i odebrać błogosławieństwo od najstarszego wiekiem. Ważnym jest, że jeżeli małżonek lub rodzice pątnika wyrażą nawet najmniejszy sprzeciw ku odbyciu pielgrzymki, należy ją odwołać i pozostać w domu.
Ważna jest kolejność podróży. Jeżeli celem pielgrzymki ma być miejsce święte jednego z wyższych aulie jeszcze przed nawiedzeniem docelowego mazaru trzeba odwiedzić te mniej znaczące, znajdujące się w hierarchii niżej od niego, związane najczęściej z lokalnymi świętymi, prosząc ich o błogosławieństwo i wstawiennictwo u wyższego rangą aulie.
Po wejściu do mazaru należy wypowiedzieć swoją intencję i przystąpić do czytania Koranu. Po zakończonej modlitwie pątnik obchodzi grób lub mauzoleum, dotykając ścian grobowca, następnie przeciąga otwartymi dłońmi po twarzy, chcąc tym samym zachować dla siebie coś z błogosławionej łaski świętego.
W Kazachstanie okrążanie grobowca może źle kojarzyć się pielgrzymom, przypomina ono bowiem krążenie szamana nad chorym, kiedy to baksy wypowiada sformułowanie „tak krążę i jestem gotów oddać za ciebie życie” co oznacza gotowość na przyjęcie śmierci.
Ze względu na barierę językową (mało osób jest w stanie recytować Koran w oryginale) intencja przekazywana jest niejednokrotnie strażnikowi mazaru i to on wykonuje recytację. Po zakończeniu wierni przyjmują błogosławieństwo.
Wychodzić z mazaru należy zawsze twarzą do grobu świętego, pozostawiając przy wyjściu ofiarę, w znacznej mierze uzależnioną od stanu posiadania pielgrzyma jak i również charakteru prośby. Na obowiązkowe spożywanie posiłku pątnicy przynoszą cukierki, lepioszki, mięso, herbatę, owoce, zapraszany jest koniecznie również strażnik mazaru. Jedzenie, które zostaje należy przekazać szejchowi, który z kolei rozda je innym pielgrzymom lub potrzebującym.
W zależności od miejsca, w którym znajduje się mazar różne są wzorce zachowania. Dr Paweł Jessa pisze, że Kazach, który odwiedza grobowiec jest pełen skupienia, powściągliwy, cichy i spokojny[40]. Jest to dla niego bardzo poważny akt wiary, pobożności, a świadomość obecności wokół niego duchów powoduje wyciszenie. Przenosząc się natomiast do Doliny Fergańskiej (na terenie Uzbekistanu) można zaobserwować ogromną zmianę. Mazar tętni życiem, muzyką, radością, wśród pielgrzymów panuje atmosfera fiesty i zabawy.
Każdym odwiedzinom towarzyszą określone rytuały dodatkowe, związane z funkcją mazaru, najczęściej leczniczą. Jednym z kobiecych rytuałów, najpopularniejszym wśród innych jest rytuał wybawienia od bezpłodności[41]. Zanurzanie się w strumieniach, okładanie ziemią twarzy należą do podstawowych czynności, które powinna wypełnić kobieta chcąca urodzić dziecko.
Oprócz rytuałów mających na celu zaradzenie powyższemu problemowi, można również spotkać rytuały leczące na przykład choroby skórne. I tu znów pojawia się uświęcona glina, bądź ziemia, pobierana z określonych miejsc na mazarze i wcierana w skórę. W przypadku ciężkiego kaszlu pomóc ma włożenie małego kawałka gliny pod język[42].
Wszelkie intencje kierowane do świętego podczas pielgrzymki popierane są często dodatkowo „próbami czystości duszy”. Polegają one na wykonaniu pewnego zadania, które zapewnić ma świętego o czystych zamiarach i intencjach pątnika. Są zadania bardziej (przechodzenie przez skalną szczelinę) i mniej niebezpieczne (nabieranie wody w studni – ilość wody stanowi o poziomie czystości duszy pielgrzyma).
Sfera rytualna dotycząca miejsc świętych jest swoistym przedłużeniem obrzędów domowych, takich jak rytuał Bibi Seszanbe mający na celu podziękowanie za okazaną pomoc bądź prośbę w wstawiennictwo. Wszystkie te zabiegi mają za zadania zyskać dla pątnika przychylność świętego, przodka, zapewnienie mu opieki z jego strony a także pomocy w ważnych dla człowieka kwestiach.
Mocne rozbudowanie owej sfery należy do markerów wyznaczających nietypowość islamu kazachskiego.
[1] M. M. Kośko, Szamanizm: istotny komponent w koncepcji światopoglądowej Kazachów, [w:] T. Dowson, A. Rozwadowski (red.), Sztuka naskalna i szamanizm Azji Środkowej, Warszawa 1999, s. 57.
[2] V. Belyaeva, Szamani i lamowie w sercu Sajanów. Współczesny system wierzeniowy Buriatów Doliny Tunkijskiej, Wrocław – Poznań 2009, s. 133.
[3] Nakszbandijja – mistyczne sunnickie bractwo sufickie założone przez Chwadża Baha’ ad-Din Muhammada Ibn Muhammada Nakszbanda (1318-1389) na terenie Buchary. Jedno z najliczniejszych i najbardziej popularnych bractw sufickich działających w całym świecie islamskim (A. S. Bennigsen, E. Wimbush, Mystic and commisars: Sufism in the Sowiet Union, Londyn 1985, s. 32).
[4] Jasawija – bractwo sufickie założone pod koniec XII w. przez Achmeda Jasawiego, początkowo działające na obszarze dzisiejszego północnego Uzbekistanu. Odegrało decydującą rolę w procesie islamizowania ludów nomadycznych (A. S. Bennigsen, E. Wimbush, Mystic and commisars…, s. 33).
[5] Kadrija – bractwo sufickie założone w XII w. w Bagdadzie, na tereny Azji Środkowej dotarło w średniowieczu (A. S. Bennigsen, E. Wimbush, Mystic and commisars…, s.33).
[6] S. Zapaśnik, Walczący islam w Azji Centralnej. Problem społecznej genezy zjawiska, Wrocław 2006, s. 33.
[7] A. Lewszyn, Opisanije kirgiz-kazaczich ili kirgiz-kajsakskich ord i stiepiej, Sankt Petersburg 1832, t. 3, s. 54 cyt. za: S. Zapaśnik, Walczący islam w Azji Centralnej…, s.4.
[8] S. Zapaśnik, Walczący islam w Azji Centralnej…, s. 21.
[9] Przyjęło się rozróżniać islam wysoki i ludowy, gdzie wysoki oznacza islam opierający się tylko i wyłącznie na podstawie klasycznej literatury religijnej – Koran, hadisy. Prof. Ernest Gellner szczególnie podkreśla przy islamie wysokim jego monoteistyczny charakter, trwale odrzucając wszelkich innych świętych oraz mediatorów między Bogiem a ludźmi (E. Gellner, Mulim society, Cambridge 1981, s. 153). Ludowy islam natomiast wzbogacony jest o przedmuzułmańskie tradycje, obrzędy, wierzenia (w jak największym uproszczeniu wyjaśniając).
[10] M. Gawęcki, Islam, etniczność i polityka…, w: A. Posern-Zieliński (red.), Etniczność a religia…, s. 193.
[11] S. Zapaśnik, Walczący islam w Azji Centralnej…, s. 69.
[12] С. Акимбеков, Ислам в Казахстане, w: „Континент. Журнал из Казахстана”, № 19(57), 10 – 23 октября 2001, s. 24.
[13] S. Zapaśnik, Walczący islam w Azji Centralnej…, s. 71.
[14] Tamże, s. 71
[15] Tamże, s. 70.
[16] M. Marszewski, Przejawy islamofobii w „tradycyjnie muzułmańskich” regionach dawnego Związku Radzieckiego, http://mariuszmarszewski.blogspot.com/2011/01/materialy-pomocnicze-do-przedmiotu.html, data dostępu: 20.03.2011 r.
[17] W 1990 r. Nursułtan Nazarbajew, I Sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Kazachstanu, utworzył samodzielną jednostkę administrującą islamem, wydzielając Duchowny Zarząd Muzułmanów Kazachstanu z obrębu Duchownego Zarządu Muzułmanów Azji Środkowej i Kazachstanu. Na czele muftijatu stoi mufti – prawnik, którego obowiązkiem jest wydawanie decyzji dotyczących stosowania praw szariatu (fatwy). Pierwszym muftim został desygnowany przez Nazarbajewa Ratbek-hadżi Nysynbajewa, (Kazakstan. Islam and the State, http://lcweb2.loc.gov/cgibin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+kz0029), data dostępu: 27.05.2011 r.). Od 1997 r. muftijat wydaje miesięcznik „Świat islamu”. Obecnie zwierzchnikiem muftiajtu jest mufti Absattar-hadżi Derbisali (В. С. Комаев Ислам в Казахстане: правда и вымыслы, № 112 (2422) от 23.06.2001, http://www.ng.ru/cis/2001-06-23/5_islam.html, data dostępu: 27.05.2011 r.)
[18] Tumar – kazachski amulet w kształcie trójkąta, w środku którego umieszczone mogą być na przykład wersety Koranu, jak również kły zwierząt bądź inne magiczne przedmioty; ma on posiadać magiczną siłę chroniącą przed chorobami, wypadkami itp.
[19] List czytelnika pisma religijnego Szapagat-Nur do redakcji. Szapagat-Nur, 1998, nr 7-8, s. 20, cyt. za: P. Jessa, Wpływ islamu na kształtowanie…, w: A. Posern-Zieliński (red.), Etniczność a religia…, s. 202.
[20] Żuz – ponadplemienna grupa polityczno-ustrojowa u Kazachów.
[21] Informacja uzyskana na zajęciach z przedmiotu „Religie na obszarze b. ZSRR”, notatki własne, 20.01.2011 r.
[22] Tamże, s. 202.
[23] Tamże, s. 201.
[24] M.M. Kośko, Szamanizm: istotny komponent… w: T. Dowson, A. Rozwadowski (red.), Sztuka naskalna i szamanizm…,s. 70.
[25] Tamże, s. 203.
[26] D. Penkala-Gawęcka, Medycyna komplementarna w Kazachstanie. Siła tradycji, presja globalizacji, Poznań 2006, s. 83.
[27] M.M. Kośko, Szamanizm: istotny komponent koncepcji… w: T. Dowson, A. Rozwadowski (red.), Sztuka naskalna i szamanizm…, s. 65.
[28] Tamże, s. 75.
[29] Syr-daria – rzeka przepływająca Uzbekistan, Tadżykistan i Kazachstan, wpada do jeziora Aralskiego, obok Amu-darii najważniejsza na bezodpływowym obszarze Azji Centralnej.
[30] Tamże, s. 75.
[31] P. Jessa, Współczesny szaman kazachski…, s. 206.
[32] Tamże, s. 207.
[33] Tamże, s. 196.
[34] P. Jessa, Allah wybacza, duchy przodków nigdy. Muzułmańskie ugrupowania religijne w Kazachstanie, http://www.etnologia.pl/swiat/teksty/muzulmanskie-ugrupowania-religijne-w-kazachstanie.php; data dostępu: 23.05.2011 r.
[35] P. Jessa, Przyjaciele Allaha, Kult muzułmańskich świętych w Azji Środkowej, Poznań 2009, s. 63.
[36] Tamże, s. 63-64.
[37] Tamże, s. 237.
[38] Nawruz, perski Nowy Rok – nazwa święta nowego roku w irańskim kalendarzu oraz odpowiadających mu uroczystości. Nawruz obchodzony jest na terenach zamieszkałych przez ludy irańskie oraz etnosy związane z Irańczykami kulturowo (przede wszystkim ludy tureckie). Nawruz rozprzestrzenił się m.in. w Azji Środkowej, Południowej, na Kaukazie, w północno-zachodnich Chinach oraz częściowo na Bałkanach. Nawruz oznacza pierwszy dzień wiosny i jest jednocześnie początkiem irańskiego kalendarza. Obchodzony jest w dniu równonocy wiosennej, czyli 21 marca. Pierwotnie pełnił funkcję zaratusztriańskiego festiwalu, prawdopodobnie zapoczątkowany przez samego Zaratusztrę.
[39] Tamże, s. 291.
[40] Tamże, s. 308.
[41] Tamże, s. 309.
[42] Tamże, s. 313.
